nr 1(13)/2001

ŻMUDŹ – ODRODZENIE TOŻSAMOŚCI ETNICZNEJ

Żmudź, mimo iż wchodzi w skład państwa litewskiego jest obszarem, który pod względem kulturowo–językowym odróżnia się od innych regionów tego kraju. Spośród wyróżnianych obecnie pozostałych regionów etnograficznych Litwy: Auksztoty, Dzukiji i Suwalszczyzny, Żmudź charakteryzuje się powszechnym używaniem dialektu żmudzkiego oraz innymi oryginalnymi cechami. Jest to obszar położony na zachód i północ od Auksztoty, pomiędzy Niewiażą, Niemnem (w jego dolnym biegu) a Jurą (tak wyróżniony obszar dotyczy granicy polityczno–administracyjnej), jednak dialekt żmudzki powszechnie znany i stosowany jest w północno–zachodniej jego części. Zdaniem J. Otrębskiego („Gramatyka języka litewskiego”) dialekt żmudzki można uważać w pewnym sensie za pośredni (przejściowy) pomiędzy gwarami auksztockimi a obszarem językowym Łotwy. W każdym razie pomiędzy dialektem żmudzkim a innymi odmianami języka narodowego istnieje wiele różnic. Językoznawca A. Girdenis pisze: „Szczególnie gwara północna i zachodnia znacznie różnią się od języka ogólnolitewskiego i większej części gwar auksztockich. Mają odrębną fonetykę, gramatykę, leksykę, szczególnie wyróżniają się słownictwem i frazeologizmami, ściśle powiązanymi ze swoistą etnografią oraz kulturą etniczną”. Nie istnieje jednolity język żmudzki, lecz mówić możemy o kilku regionalnych odmianach tegoż. J. Pabieża pisze: „Na podstawie wymowy dwugłosek uo oraz ie można wyróżnić trzy grupy: Żmudzini północni – Skuodas, Mażejkie, Akmiany, Kretynga, Połąga, Płunge, Telsze; Żmudzini południowi – Kirszany, Wornie, Szilale, Kelme, Taurogi, Rosienie; oraz Żmudzini zachodni – Kłajpeda, Priekule, Szilute”. 

Przyczyn takiej odrębności językowo-kulturowej Żmudzi należy szukać w naturalnym położeniu regionu (przez wieki pokryty puszczami i w dużej mierze odizolowany od wpływów zewnętrznych) i jego dziejach. Różnice, jakie zachodzą między narodową kulturą litewską a kulturą żmudzką wynikają ze specyficznego statusu tego obszaru na przestrzeni dziejów. Żmudzini uważani są za subetnos (subnarodowość) narodu litewskiego, czyli grupę etniczną, która mając możliwość utworzenia odrębnej narodowości nie uczyniła tego, zachowując jednak wiele samoistnych cech, które nie pozwalają mówić o jej całkowitej asymilacji z kulturą większościową. Żmudź uzyskała i zachowała odrębność w wyniku wydarzeń mających miejsce w wiekach XIII-XV. Położona w trudno dostępnym rejonie kraina zachowywała autonomię opierając się presji zarówno ze strony Zakonu Krzyżackiego, jak i władców litewskich. Nie istniała na tym terenie faktyczna władza centralna a cały obszar podzielony był na mniejsze jednostki zarządzane przez lokalnych władców. Zależność od Litwy miała charakter symboliczny, autonomię Żmudzi potwierdzali kolejni władcy litewscy (np. w 1441 r. Kazimierz uznał suwerenność Żmudzi w łonie Litwy). Choć w XIV i XV w. trwała chrystianizacja tego regionu, przypieczętowana chrztem w 1413 r., to jednak pogaństwo trwało tam jeszcze ponad dwa wieki (zob. A. Brueckner – „Starożytna Litwa – ludy i bogi”).

Sytuacja uległa zmianie, gdy po rozbiorze Polski Rosja zawładnęła Żmudzią, zaś część jej ziem przyłączono do Prus. W 1830 r. żmudzcy powstańcy biorą udział w powstaniu listopadowym, w Cytowianach przez cały czerwiec 1831 r. działa centralny rząd Żmudzi. Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę Żmudź przestała funkcjonować jako autonomiczna jednostka administracyjna, jednak świadomość odrębności kulturowej zaowocowała powstawaniem żmudzkich inicjatyw społeczno–kulturalnych (Towarzystwo Studentów Żmudzinów, Stowarzyszenie Miłośników Żmudzinów, Muzeum Żmudzkie w Telszach, itp.) . Po aneksji Litwy dokonanej przez ZSRR jednak nawet i te formy kultywowania odrębności etnicznej zostały zlikwidowane. 

Dopiero w połowie lat 80. XX w. zaistniały warunki do podjęcia działań na rzecz odrodzenia ulegającej stopniowej erozji tożsamości etnicznej Żmudzinów. Za datę przełomową uznaje się rok 1987, kiedy to podczas konferencji naukowej w Worniach zaakcentowano konieczność powołania własnego stowarzyszenia kulturalnego. 25 maja 1991 r. odbył się pierwszy oficjalny zjazd Stowarzyszenia Kulturalnego Żmudzinów, którego przewodniczącym został wybrany Stasys Kasparavicius. Centralny ośrodek SKŻ powstał w Alkas, zaś jego oddziały utworzono w niemal każdym regionie Żmudzi. W jego skład weszło także działające od 1989 r. Stowarzyszenie S. Staneviciusa, które w południowej części Żmudzi prowadzi działalność kulturalną (m.in. wydaje rocznik „Aitvarai”). SKŻ zajmuje się badaniami historycznymi i etnograficznymi, kultywowaniem pamięci o istotnych wydarzeniach i osobach zasłużonych dla żmudzkiej kultury i tożsamości, dużą wagę przywiązuje do utrwalenia znajomości języka żmudzkiego i jego popularyzacji. Od roku 1991 pod egidą SKŻ i osób z nim związanych wydawane jest pismo w języku żmudzkim, nazwane pierwotnie „A mon sakaa?”, przekształcone następnie w 1993 r. w „Żematija” a funkcjonujące obecnie pod nazwą „Żemaiciu żemes”, oraz wiele pozycji książkowych. Powstają audycje radiowe i telewizyjne w języku żmudzkim, odtworzono herb i sztandar tego regionu. Obecnie edycją kwartalnika „Żemaiciu żemes” i wydawaniem prac poświęconych historii i kulturze Żmudzi zajmuje się działająca we współpracy z SKŻ Akademia Żmudzka, założona przez naukowców i intelektualistów w lipcu 1991 r. w Worniach. Od końca roku 1996 działa także Korporacja Żmudzka Młodzieży Akademickiej Samogitia, która popularyzuje dziedzictwo kulturalne Żmudzi w środowiskach akademickich oraz pomaga w integracji studentów pochodzących z tego regionu. Mimo upływu niewielu lat od chwili uzyskania możliwości kultywowania swej tożsamości etnicznej żmudzkie organizacje działają prężnie i mają na swym koncie wiele osiągnięć. Żmudź ponownie budzi się do życia...

Remigiusz Okraska

„Żemaiciu żemes” w internecie: http:// daugenis.mch.mii.It./samogitia
adres redakcji: ul. Jakśto 5, LT – 2600 Wilno