nr 1(13)/2001

CZUKCZE

Samo określenie przybrzeżnych Czukczów brzmi "anakalyn", czyli "człowiek przybrzeżny", a ci mieszkający w tundrze mówią o sobie CHAVCHU, czyli "reniferowy człowiek". Termin LYGORAVETLYAN - "prawdziwy, autentyczny człowiek" - dotyczy obu tych plemion. W latach 20. XX wieku nazwa ta została przystosowana do oficjalnego użytku jako LUORAWETLAN. W praktycznym lingwistycznym użyciu, nazwa CHUKCHI, rosyjska wersja słowa CHAVCHU, rozpowszechniła się od XVII w. Przyczyniły się do tego rosyjskie nazwy geograficzne (Chukotka, Chukotsky poluostrov, Chukotskoye more), a od czasu II wojny światowej termin Chukchi zaczął dominować w oficjalnym użyciu. Obecnie jest przeważnie używany przez samych ludzi. Najwcześniejszy pisemny zapis o Czukczach pochodzi z 1755 r. z raportu o podróży rosyjskiego badacza S. Krasheninnkova.

Środowisko: Czukcze zamieszkują skrajną północno-wschodnią część Syberii, na terenie między morzami Czukockim i Beringa, który to teren ciągnie się od okolic ujścia rzeki Indigirka do Cieśniny Beringa na wschodzie i od Morza Arktycznego do Półwyspu Kamczatka na południu. Administracyjnie obszary te należą do Czukockiego Okręgu Autonomicznego Federacji Rosyjskiej (Region Magadan) i do Lower Kolyma District w Jakuckiej SRR. Rozległy obszar zamieszkany przez Czukczów to region o surowym arktycznym klimacie. Półwysep Czukocki należy do stale zamarzniętego obszaru tundry, a we wnętrzu tej krainy dominują górzyste tereny porośnięte tundrą, częściowo zamarznięta pustynia.

Antropologicznie Czukcze należą do rasy północnoazjatyckiej. Są niskimi ludźmi, o ogorzałej cerze i krępej budowie ciała. Ich twarze są bardzo szerokie i płaskie, kości policzkowe są wydatne, a wąskie oczy mają ułożenie mongolskie. Oczy, tak jak i proste i sztywne włosy, są ciemne. Nie występuje wzrost zarostu.

Język czukocki, razem z językami Koryak i Itelmen, należy do czukocko-kamczackiej rodziny języków paleoazjatyckich. Najbliższy jest mu język Koryak. Pomimo olbrzymiego obszaru różnice dialektowe są nieznaczne. Język czukocki jest podzielony na kilka dialektów: przybrzeżny lub wschodni, tundra lub zachodni, dialekt Enmylin (charakteryzujący się wpływami języka Kerek) oraz Nunligran i Khatyrka (z wpływami z Koryak). Klasyfikowanie dialektów jest procesem ciągle trwającym. Strukturalnie język czukocki jest językiem incorporate. Uważa się, iż języki paleoazjatyckie były pierwotnie związane z językami Indian amerykańskich. Kiedy istniało połączenie lądowe, zanim powstała szczelina będąca dzisiejszą Cieśniną Beringa, przodkowie Indian migrowali do miejsca, które jest teraz zwane Ameryką. Ta hipoteza ma wielu zwolenników. Pokrewieństwo czukockiego z językami Eskimo-Aleut nie zostało jak dotąd potwierdzone. Dziwną osobliwością języka czukockiego jest fakt, iż wymowa różni się w zależności od płci osoby mówiącej. W języku kobiet brakuje dźwięku "r", a zamiast niego wymawiają one "ts". Męska wymowa "r" jest uważana za niestosowną dla kobiet.

Język: Czukcze mieli lingwistyczne kontakty z wszystkimi sąsiadującymi ludami. Obszary życia tradycyjnie najważniejsze dla Czukczów bogate są w ojczyste słownictwo (np. "renifer" jako nazwa istnieje w wielu formach, w zależności od wieku, koloru, płci i usposobienia zwierzęcia). Warstwy zapożyczonych słów tworzą wyraźny wzór: zapożyczenia z języków Koryak, Yakut i Yukaghir. Rosyjskie słowa pojawiają się począwszy od lat 30. XX wieku. Dopiero co zapoczątkowany język pisany pilnie potrzebował własnych słów dla rozwijających się socjopolitycznych, kulturalnych i technicznych pojęć. Często pożyczano z języka rosyjskiego, reszta uformowała się z rodzimego materiału lingwistycznego. Później rosyjski zdobył nieograniczoną przewagę. Rozprzestrzeniał się, a jego prestiż wzrastał, jako rezultat szkolnictwa, mass mediów, biznesu i innych dziedzin. W latach 60. XX wieku miał miejsce boom mieszanych małżeństw, co wyeliminowało język czukocki z domowego użycia o wiele skuteczniej niż jakakolwiek oficjalna polityka.

Populacja: V. Bogoraz stwierdził, że dane ze spisu ludności z roku 1926 są niekompletne i zapewnia, że w 1936 r. żyło około 15 500 Czukczów (12 000 w tundrze i 3 500 przybrzeż-nych). Populacja Czukczów, szczególnie tych w tundrze, powoli lecz stale wzrasta. Jednakże jednocześnie procent Czukczów zamieszkujących swój rodzimy obszar zmniejszył się. W 1936 r. stanowili większość w Narodowym Okręgu Czukockim regionu dalekowschodniego, w 1970 r. stanowili jedynie 11% w Czukockim Okręgu Autonomicznym w Regionie Magadan.
Istniejące dane pochodzą ze spisów ludności całego Związku:

Na podst. www.eki.ee/books/redbook/